Ι. Το Δέντρο της Ζωής
Πριν λίγο καιρό γράφοντας για το 2001, αναρωτιόμουν πώς θα ήταν άραγε για το κοινό της εποχής να βιώσει μία ταινία τέτοιας «έκτασης». Ποια θα ήταν η αντίδρασή του στο σινεμά και πώς θα ένιωθε όταν θα έβγαινε από την σκοτεινή αίθουσα; Θα είχα άραγε την τύχη να βιώσω μία τέτοια εμπειρία, όπου βλέποντας μία ταινία μένεις τόσο μαγεμένος από αυτό που ξετυλίγεται μπροστά σου που δεν σε νοιάζει τόσο το τι θα ακολουθήσει στην ταινία, ούτε πώς και γιατί, αλλά το ποιος είσαι εσύ και γιατί, ποιοι είναι οι άλλοι, Ποιος μας καθορίζει. Ήδη έχεις ξεκινήσει να νιώθεις ένα είδος επικοινωνίας με αυτό που βλέπεις ή που νομίζεις ότι βλέπεις – μία επικοινωνία που είχε ξεκινήσει πολύ πριν την ταινία, απλώς τώρα επιβεβαιώνεται (ίσως για πρώτη, ίσως για πολλοστή φορά).
Εν μέρει μόνο, αυτού του είδους η «αφύπνιση» αιτιολογείται από το γεγονός ότι το Δέντρο της Ζωής δεν στέκεται μόνο σε κινηματογραφικά πλαίσια και δεδομένα. Ναι, η ταινία έχει υπέροχη φωτογραφία, δεξιοτεχνικές και εμπνευσμένες λήψεις, υπέροχη μουσική (ακούγονται αδιάκοπα πολλά από τα αριστουργήματα του δυτικού πολιτισμού), ελλειπτική σκηνοθεσία που αφήνει χώρο για διάφορες ερμηνείες... Μόνο που αυτός ο χώρος είναι άπειρος: το έργο του Μάλικ δεν περιορίζεται στα στενά όρια καμίας Τέχνης. Είναι η τέχνη που υπερβαίνει αυτά τα όρια για να γίνει μέρος της ζωής καθαυτής. Ένας συνεχώς διαστελλόμενος, συνεχώς άφταστος Κόσμος, καθόλου διαφορετικός από το όραμα της δημιουργίας του Μάλικ που βρίσκεται εντός της ταινίας (και ταυτόχρονα, όσο τη βλέπουμε, διαρκώς επεκτείνεται εκτός της).
Το περιεχόμενό της δεν αποτελεί πλέον το δεδομένο-αυτονόητο αλλά το προς εξερεύνηση-αυτονόητο. Ταινία για τους λίγους, μιας και δεν είναι όλοι σε θέση να αντιληφθούν πολλαπλές αλήθειες, οι οποίες συνήθως δεν φθάνουν καν στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Υπάρχει μία διαφορά μεταξύ μιας κρυμμένης και μιας μη συνειδητοποιημένης αλήθειας. Αυτοί που έχουν επίγνωση αυτής της διαφοράς είναι κι αυτοί που πιο πιθανώς θα εντρυφήσουν στο όραμα και τη δημιουργία του Μάλικ.
Η κάμερα του τελευταίου φαίνεται να παρατηρεί κάθε έμβιο ον, ανθρώπους, ζώα και φυτά, λες και τα βλέπει για πρώτη φορά, μόνο και μόνο για να αναρωτηθεί το πιο απλό και αρχέγονο ερώτημα κάθε φιλοσοφίας: Τι είναι και γιατί υπάρχει;
Επική, λυρική, συναισθηματική, οικουμενική, είναι επίθετα που μειώνουν την ταινία. Όπως επίσης οποιαδήποτε απόπειρα ερμηνείας περιορίζει με τις λέξεις κάτι τόσο μεγαλειώδες και συνάμα ταπεινό!
Αναπάντητα ερωτήματα και ταυτόχρονα γνωστά κατακλύζουν Το Δέντρο της Ζωής.
Και η ταινία, αλήθεια, πού τελειώνει και πού αρχίζει; Και η μέση πότε προκύπτει; Σε πόσα επίπεδα κινείται ο χρόνος και ο χώρος… εντός ή εκτός αυτής; Στο τέλος στην ταινία του Μάλικ το νόημα δεν γεννιέται, αλλά επιστρέφει. Στην αρχή της ταινίας του Μάλικ το νόημα δεν γεννιέται, αλλά επιστρέφει.
ΙΙ. Το Δέντρο της Ζωής στην Ελλάδα:
Στην Ελλάδα η υποδοχή της ταινίας δεν υπήρξε εξίσου θερμή με εκείνη των ξένων κριτικών κινηματογράφου. Πράγμα λογικό, αν λάβουμε υπόψη την αποστροφή του αυτοαποκαλούμενου «διανοούμενου» Έλληνα για οτιδήποτε μπορεί να εκλαμβάνεται ως «χριστιανικό» ή θρησκευτικό, για να μην πω πνευματικό. Επιπλέον, δυστυχώς ο Μάλικ υπήρξε πανεπιστημιακός καθηγητής Φιλοσοφίας και όχι cult Αμερικάνος σκηνοθέτης που φτιάχνει ταινίες για ναρκωτικά, σεξ και διαστροφή, βία, κύκνους, μαφία και παράλληλες πραγματικότητες με τρισδιάστατα εφέ σε συνδυασμό με πολεμικές τέχνες. Δεν προκαλεί με δηλώσεις, αντιθέτως σπάνια δίνει συνεντεύξεις και ποτέ σχεδόν δεν εμφανίζεται σε φεστιβάλ.
Σε αυτή τη χώρα ό,τι δεν προκαλεί, δεν είναι και κουλ - αν κρίνουμε από το γεγονός ότι οι περισσότερο «σινεφίλ» (lol) είναι εικοσάρηδες με σχεδόν ανύπαρκτη κινηματογραφική παιδεία. Για να επιστρέψουμε στο θέμα του Χριστιανισμού, όμως, ο Άγγλος κριτικός κινηματογράφου Peter Bradshaw έγραψε: «Ο κόσμος ερχόταν επανειλημμένα να με επικρίνει για τα καλά μου λόγια για την ταινία. Μου έλεγαν ότι η ταινία είναι βαρετή, προσποιητή και –κυρίως- χριστιανική! "Δεν συνειδητοποίησες", με ρωτούσαν, "ότι ο Μάλικ είναι χριστιανός;"» Ωστόσο ο ίδιος ο Bradshaw παραβλέπει αυτό το γεγονός (άλλωστε ο Μάλικ είναι περισσότερο ένας ουμανιστής φιλόσοφος που αναφέρεται σε όλες τις θρησκείες) και κλείνει την κριτική του συμπεραίνοντας ότι, «η ταινία μπορεί να μην είναι για τον καθένα, αλλά κάνει πολλούς άλλους σκηνοθέτες να φαίνονται αδύναμοι και συνεσταλμένοι».
Δεν γίνεται να έχουμε άποψη για όλα.
ReplyDeleteΔεν μπορούμε να μιλήσουμε για τα πάντα.
Είναι τουλάχιστον νάρκισσος αυτός που θα το προσπαθήσει και είναι σίγουρο πως θα αποτύχει.
Δεν γίνεται να συνοψίσουμε την ζωή σε 3 ώρες.
Όταν μιλάμε για την ζωή, σημαντικό είναι να μιλάς ταπεινά και προσγειωμένα και όχι αυτάρεσκα.
Αυτά.
Για να είμαστε απολύτως προσγειωμένοι: Νάρκισσος είναι ΚΑΘΕ καλλιτέχνης,ακόμα κι αυτός που υποδύεται τον ταπεινόφρονα.Τούτος μάλιστα ακόμα περισσότερο,καθώς η υπερβολική μετριοφροσύνη υποκρύπτει κατά κανόνα μέγιστη αλαζονεία.
ReplyDeleteΚατά την κρίση μου,η ταινία του Μάλικ είναι ουσιωδώς ταπεινή με τον τρόπο ενός αγνού βλέμματος που άπληστα ανακαλύπτει εξ αρχής τον κόσμο.Θαυμάζει,τρομάζει,μαγεύεται,απορεί,θυμώνει,αναζητά.Nαι,δεν πρόκειται για μια ταινία δωματίου,αλλά εκτός από τη μουσική δωματίου υπάρχει και η συμφωνική μουσική,κοντά στην ωδή θάλλει και το έπος.Στο "δέντρο της ζωής" το Όλον διαπλέκεται με το μέρος,η ατομική εμπειρία διαστέλλεται σε ομόκεντρους κύκλους που αγκαλιάζουν την πλάση,φτάνοντας μέχρι το έσχατο σημείο όπου το ίδιο το σύμπαν σιωπά για να επιφανεί το αίνιγμα.Σε αυτή την θρησκευτικής πνοής(γιατί όχι;) οντολογία,μια παιδική ματιά,ένα άγγιγμα,μια πεταλούδα,ένα δέντρο,κοινωνούν το αιώνιο μυστήριο της ύπαρξης όσο και η δημιουργία των πλανητών("αυτός ο κόσμος ο μικρός,ο μέγας")
Όπως φαίνεται,βρήκα την ταινία υπέροχη,παρά τις αδυναμίες της.Ως τέτοιες θεωρώ την κατάχρηση του -ενίοτε οχληρά επεξηγηματικού- voice over και την αμετροέπεια του φινάλε.Εκεί πράγματι ο σκηνοθέτης αδολεσχεί ενδίδοντας σε μια πλημμυρίδα εικόνων που θα απέβαινε αποτελεσματικότερη αισθητικά και νοηματικά αν είχε συμπτυχθεί με συνετή,οργανική αυστηρότητα.Οι κατηγορίες περί φορμαλισμού κατά τη γνώμη μου είναι εντελώς ανυπόσταστες,καθώς πουθενά στην ταινία δεν είδα πλάνα που να εγκλωβίζονται στην κατασκευαστική τους τελειότητα.Αντιθέτως,χαιρόμουν να βλέπω την ομορφιά των εικόνων να αναπνέει και να ρέει ελεύθερα,αποδίδοντας έξοχα τη ροή της συνείδησης του ήρωα.Διότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για μια καταβύθιση στην παιδική μνήμη,η οποία δικαιολογεί και "αφελή" ερωτήματα όπως "αφού ο Θεός είναι καλός,γιατί αφήνει να συμβαίνουν άσχημα πράγματα" (άραγε αυτό το παιδικό ερώτημα κατάφερε ποτέ να βρει μια πειστική απάντηση;) κ.λπ.
Εν ολίγοις,για μένα το Tree of life δεν είναι αριστούργημα,αλλά μια πολύ αξιόλογη καλλιτεχνική ταινία,που αξιοποιεί με δημιουργικό(αν και ίσως λιγάκι φλύαρο) τρόπο τις ποιητικές δυνατότητες της κινηματογραφικής γλώσσας.Καθόλα άξιος ο Φοίνικας.
Λοιπόν, πιστεύω, πως η ταινία ανήκει στην μισητή (για μένα) κατηγορία: Όμορφες εικόνες, όμορφα καίγονται.
ReplyDeleteΚάθε συγκροτημένη κινηματογραφία διαθέτει τον σεμνό και προσηλωμένο μοναχό βουδιστή της. Οι Σουηδοί τον Μπέργκμαν, οι Γάλλοι τον Ριβέτ, οι Αμερικανοί τον Τέρενς Μάλικ των πέντε όλων κι όλων ταινιών - κατά σειρά «Badlands» 1973, «Μέρες ευτυχίας» 1978, «Λεπτή κόκκινη γραμμή» 1998, «The new world» 2006 και τώρα «Το Δέντρο της Ζωής». Τα χαρακτηριστικά κοινά και γοητευτικά: απρόσιτοι από τα φώτα της δημοσιότητας, μοναστική ζωή, αυστηρή προσήλωση στην τέχνη τους. Έτσι το όνομα του Μάλικ - ειδικά στην Αμερική των σαρωτικών δημοσίων σχέσεων - απέκτησε διαστάσεις μύθου. Όλοι θέλουν να του μιάσουν. Να κάνουν ταινίες σε ελεύθερο σύστημα.
Αλλά, εδώ έρχεται και η διαφορά. Η διαφορά ανάμεσα στον Μπέργκμαν και σε αυτόν είναι κολοσσιαία. Ο Σουηδός αρχίζει από το περιεχόμενο, σκοτώνεται για την ουσία, είναι Δημιουργός. Ο Αμερικάνος είναι εικονολάτρης. Γι'αυτό τον προσκυνούν στο Χόλιγουντ, είναι το ακριβώς αντίθετο της τηλεοπτικής αισθητικής του σύγχρονου αμερικάνικου κινηματογράφου. Στα σκουπίδια η πλοκή, οι χαρακτήρες, το σενάριο. Κυρίαρχη η εικόνα. Ωραίες, μαγικές εικόνες, αλλά τελείως αφελές περιεχόμενο. Το Δέντρο της Ζωής είναι ένα όμορφο, καλογυαλισμένο μηδενικό. Το απόλυτο ρετιρέ του φορμαλισμού. Τα ίδια και το έκτρωμα "Ο Άγνωστος Κόσμος". Ο Μάλικ έκανε όμορφες ταινίες χωρίς μεγαλοστομίες και τα κατάφερνε περίφημα, αλλά απ'ότι φαίνεται ήθελε να το παίξει "Ευρωπαίος". Ήταν ο σκοπός του και, ταυτόχρονα, το λάθος του. Γιατί, υπάρχουν σκηνοθέτες του αμερικάνικου κινηματογράφου που έχουν γνήσιο καλλιτεχνικό όραμα, το ευρωπαϊκό, καλλιτεχνικό (αν θέλετε, ας μην παρεξηγηθώ) πνεύμα κυλά α β ί α σ τ α στο αίμα τους και οι ευρωπαϊκές καταβολές τους είναι εμφανείς χωρίς να το επιδιώκουν. Παράδειγμα; Ντέιβιντ Λίντς. Τρισμέγιστο παράδειγμα; Τζίμ Τζάρμους!
Γι'αυτό και το περίφημο, τούτο έπος ζωής είναι βουτηγμένο ολάκερο στον φορμαλισμό και την ασυγκράτητη αλαζονεία. Σκηνές χαοτικές, σενάριο ανύπαρκτο, χαώδες με σκηνές άνευ ουσίας που επαναλαμβάνονται άπειρες φορές, ηθοποιοί σαστισμένοι (α,ρε δύσμοιρε Μπάντ Πιτ...), απορημένοι, σαν να μην έχουν καταλάβει τι ακριβώς τους έχει δοθεί να ερμηνεύσουν. Ή, μήπως, ο Μάλικ ήξερε; Ένας καταρράκτης με εικόνες μαγικές, ατελείωτη φλυαρία, σενάριο ανύπαρκτο που εκθειάζει (τι άλλο;) την Εικόνα και "ξεχνά" να εμβαθύνει σε χαρακτήρες (οι οποίοι ήταν σαν χάρτινες, μισοσκισμένες καρικατούρες τυλιγμένες με ωραίο περιτύλιγμα), ουσία και πλοκή.
Επίσης, εξοργίστηκα από την κραυγαλέα προπαγάνδα για τον Θεό.
Βιβλικών διαστάσεων και φυσικά χριστιανικών προεκτάσεων. Η µεταφυσική πάει σύννεφο σε αυτή τη χαοτική και ασυνάρτητη µυθοπλασία που σκάρωσε ο Μάλικ. Εξω από κάθε χολιγουντιανή σύµβαση. Ακούγεται σαν ο Αµερικανός να έχει τραβήξει δρόµο ευρωπαϊκό. Ωστόσο, η διαφορετικότητα δεν καταλήγει κατ’ ανάγκην και σε ποιότητα. Το στόρι, εντελώς σχηµατικό.
"Αντιθέτως,χαιρόμουν να βλέπω την ομορφιά των εικόνων να αναπνέει και να ρέει ελεύθερα,αποδίδοντας έξοχα τη ροή της συνείδησης του ήρωα."
Ναι, τα είδαμ όλα.
Ολα, Θεέ µου, εν σοφία εποίησας. Ποτάµια, βράχια, φαράγγια, ωκεανοί, ρυάκια, βουνά, ηφαίστεια, πύρινη λάβα, δέντρα, ζούγκλα, έρηµοι, Τα πάντα. Ακόμα και δεινόσαυρους!
Το National Geographic θα τα ζήλευε. Και µετά; Τίποτα!
Οι Αμερικάνοι (οι οποίοι τον θαυμάζουν ως κάτι διαφορετικό, όπως εξήγησα παραπάνω) τον αδίκησαν στα Όσκαρς, Χρυσές Σφαίρες κλπ-κλπ.
Γι'αυτό τον βραβεύουν επί ευρωπαϊκού εδάφους.
Συγγνώμη, αλλά ο Χρυσός Φοίνικας είναι μια διάκριση που δεν ανταποκρίνεται στις επιδόσεις μιας ταινίας που από την επανάληψη και την σχηματικότητα καταλήγει στο κενό.
Και είχαμε φοβερό επίσημο διαγωνιστικό στις Κάννες, φέτος... Κρίμα!
Σταματάω, τώρα, γιατί αρχίζω να γίνομαι πιο χαώδης ακόμα και από τον Μάλικ.
Όπως είπε και ο Δανίκας: "Άνθρακας ο Φοίνικας!"
Εγώ δεν είδα πουθενά θεολογική προπαγάνδα.Αντιθέτως,το παράλογο,το τυχαίο και το χαώδες αναδεικνύονται μέσα από την ανακάλυψη της σκοτεινής όψης του κόσμου,που σηματοδοτεί -με εξαίσιο τρόπο- το τέλος της αθωότητας του παιδιού και την οριστική εξορία του από την "Εδέμ".Η ειδυλλιακή αντίληψη του κόσμου αντανακλάται στη ζωγραφιά- κοσμοείδωλο του μικρού αδερφού,την οποία καταστρέφει ο μεγάλος,με τον ίδιο τρόπο που ο Μάλικ διεισδύει στην μελαγχολική ουσία πίσω από την φαινομενικά καθησυχαστική αισθητική πανδαισία των εικόνων του(χαρακτηριστική η πανέμορφη αισθητικά,αλλά σκληρή νοηματικά "σκηνή" του ψεκασμού).
ReplyDeleteΟι δεινόσαυροι γίνανε ο εύκολος στόχος της ειρωνείας πολλών θεατών,αλλά προσωπικά βρίσκω την παρουσία τους λειτουργικότατη(η εξουσιαστική επιβολή του δυνατού στον αδύναμο επαναλαμβάνεται,μέσα από ένα δαρβινικής λογικής άλμα,στη σχέση γονέα-παιδιών καθώς και στην σχέση των δυο αδερφών).
Συμφωνώ μαζί σου σχετικά με τις επαναλήψεις,ειδικά -επιμένω- στο τέλος,όπου κατ'εμέ ο σκηνοθέτης έχασε λιγάκι τη μπάλα.
Οι χαρακτήρες των γονέων φαίνεται να περιορίζονται στα ευκρινή πλαίσια που θέτει το voice over(φύση-χάρις),ωστόσο πιστεύω πως οριακά σώζονται,η μεν μάνα λόγω της εκπληκτικής της φυσικής παρουσίας(αρκεί αυτό; κι όμως,ναι!), ο δε πατέρας χάρις σε ορισμένες στιγμές που σπάνε την προδικασμένη μονολιθικότητά του.Για τον γιο,έχω τελείως άλλη οπτική,τον νιώθω σχεδόν να αναπνέει δίπλα μου.Είναι φανερό πως διακρίνω ρωγμές στην ταινία,ωστόσο δεν θα υιοθετούσα επ'ουδενί τον ισοπεδωτικό αρνητισμό σου.Όσο για το φορμαλισμό,μάλλον έχουμε μια εντελώς διαφορετική αντίληψη του όρου και της αισθητοποίησής του.Γενικά μοιάζει να είδαμε τελείως άλλη ταινία κι αυτό είναι και το ωραίο(άνευ ειρωνείας).
Νομίζω ότι ο μόνος τρόπος για να μιλησει κανεις για ολα, ειναι να το κανει ιμπρεσιονιστικα. Κατι τετοιο νομιζω οτι προσπαθει ο Malick.
ReplyDeleteΑν και προσωπικα βρήκα αρκετά ετερώνυμη τη σύνδεση της γέννησης του συμπαντος με τη ζωή της οικογένειας, πιστέυω ότι αυτή η συνεχή κίνηση απο το κοσμικό προς το εφήμερο και παροδικό (αυτό που αποκαλεις ελλειπτικό μονταζ, θα το ελεγα περισσοτερο "ιμπρεσιονιστικό") ίσως φανερώνει την επιθυμία του δημιουργού να προσδιορίσει το πιό μεγάλο και το πιό μικρό ως την πηγή - έδρα των εκρηκτικών δυνάμεων που συνθέτουν τη ζωή. Από εικόνες του σύμπαντος των χαοτικών διαστασεων για τα ανθρώπινα δεδομένα, μεχρι τη σκιά πάνω στο πάτωμα, ή ένα φύλλο που το πέρνει ο άνεμος, δηλαδή το εφήμερο και ελάχιστο. Από τη ομορφία της μουσικής δωματίου, μέχρι την "Τιτάνια" συμφωνία του Mahler.
Αν ισχύει σε καποιο βαθμό αυτό που εγραψα παραπάνω περί ιμπρεσσιονιστικού βλέμματος, τότε το σχόλιο του Monsieur Hulot είναι υπερβολικό, υπό την έννοια ότι είναι πρακτικό αδύνατον αλλα και ουσιαστικά αδιέξοδο να ψάχνουμε συμπαγές σεναριο και βαθος χαρακτήρων. Περίπου το 1/3 της ταινίας δεν ασχολείται καν με τους ανθρώπινους χαρακτήρες.
Εύστοχο το σχόλιο του fidelio.Υποθέτω πως αυτές οι απαιτήσεις μας για ολοκληρωμένους χαρακτήρες και συμπαγές σενάριο προέρχονται μάλλον από την μακραίωνη παράδοση της λογοτεχνίας και συγκεκριμένα από την πεζογραφία,της οποίας το οπτικό αντίστοιχο συνηθίζουμε να αποκαλούμε "κινηματογράφο",προφανώς λόγω της αφηγηματικής διάρθρωσης,λησμονώντας τη δυνατότητα αυτού του εικονιστικού μέσου να εκφραστεί ποιητικά κι αφαιρετικά.
ReplyDeleteΠολύ πρόσφατη έχω την γεύση της ταινίας... είναι πολλές γεύσεις, είναι ένα ολόκληρο σύμπαν γεύσεων, χρωμάτων, εικόνων... συναισθημάτων... δεν ξέρω γιατί αποτέλεσε όπλο 'εξόντωσης' κάποιων θεατών... ίσως επειδή είναι τόσο μεγάλη... ναι, είναι μια πολύ μεγάλη ταινία! Τη χάρηκα, την απήλαυσα! Την καλησπέρα μου.
ReplyDelete